Heider’in Nedensellik Yükleme Kuramı
Heider’e göre insanlar atıflarda bulunarak iki temel gereksinimlerini gidermektedir: tutarlı, dengeli bir dünya görüşüne sahip olabilmek ve çevreleri üzerinde kontrol elde edebilmek. Bu gereksinimleri giderebilmenin bir amacı, insanların nasıl davranacaklarını öngörmektir. Eğer insanların neden belirli şekillerde davrandıkları açıklanabilir ve sonrasında nasıl davranacakları öngörülebilinirse bu, insanların dünyayı daha tutarlı ve kontrol edilebilir olarak algılamalarına neden olacaktır (Kağıtçıbaşı, 1999; 228).Heider (1958) iş performansının, bireyle ilgi yetenekleri belirten “kişisel güç” ile dışsal çevrenin özelliklerini içeren “çevresel güç” arasındaki dengeye dayandığını ileri süren ilk kişidir. Kişisel gücün kilit unsurları; “yetenek” ve “çaba” olarak belirtilebilirken, çevresel gücün kilit unsurları ise; “işin zorluğu” ve “şans” olarak belirtilmektedir. Kasıtlı bir eylemin başarı ya da başarısızlığı bu yetenek, çaba, işin zorluğu ve şans arasındaki ilişkilere dayanmaktadır (Gatewood vd., 1995; 374).
- Kişisel Güç = Çaba ve yetenek
- Dışsal Güç = İşin güçlüğü ve şans
Birey giriştiği bir işin nedenlerini ya kendinde ya da çevresinde aramaktadır. Acaba bu açıdan bireyler arasında bir ayrım yapılabilir mi? Başka bir deyişle, kimi bireyler giriştikleri bir işten elde ettikleri sonuçları daha çok kendilerinden, kimileri de daha çok çevrelerinden kaynaklanan etmenlere bağlamak eğiliminde olabilirler mi? (Onaran, 1981; 219).Julian Rotter (1966, 1975), kişilerin kendi yaşamlarını denetleyebilme güçleri bakımından birbirlerinden farklılıklar gösterdiklerini gözlemlemiştir (Cüceloğlu, 2003; 421). Rotter’e (1966) göre kişi, bir olayın sonucunu ya kendi kontrolü ve kavrayışı içinde ya da kontrolünün ötesinde olarak algılamaktadır. Buna göre “içsel” yönelimli bir kişi, sonuçları yeteneği, çabası ya da becerileri ile etkileyebileceğine inanırken, “dışsal” yönelimli bir kişi ise, kontrolünün dışındaki güçlerin olayların sonuçlarını belirlediğine inanmaktadır (Mueller ve Thomas, 2000; 56 ).
Rotter’ın içsel-dışsal kontrol odağı ölçeği, Carl Jung’un çalışmasından gelişmiştir. “Psikolojik Tipler (1923)” eserinde Jung, kişilikteki iki karşı eğilimi tanımlamıştır: İçe dönük ve dışa dönük. Her iki eğilimde tüm insanlarda mevcut durumda bulunurken, biri diğerine göre daha başat olarak şekillenmektedir (Forte, 2005; 65-66).
Rotter’ın I-E Ölçeği (Internal–External Scale) (1966), 29 maddelik iki seçenekli ifadelerden oluşan ve içsel-dışsal düzeyini ölçmek için kullanılan bir ölçektir. Her bir cevaplayan kişinin puanı bu ölçekte, 0’dan 23’e uzanan bir potansiyel dağılıma sahiptir. Altı dolgu madde, anketin amacını maskelemede kullanılmıştır. Bu yüzden, 23 puanlı olması, aşırı derecede dışsal ve 0 puan olması ise aşırı derecede içsel puana denk düşmektedir (Forte, 2005; 65). Rotter geliştirmiş olduğu boyutun bir ucuna içten denetimlilik (internal locus of control) ve diğer ucuna da dıştan denetimlilik (external locus of control) adını vermiştir (Cüceloğlu, 2003; 421). İçsel ölçek (I – Internal Scale) kısmı, kişilerin kendi yaşamlarının kontrolüne sahip olduğuna inandıklarını gösteren boyutu ölçerken; Dışsal ölçek (E – External Scale), kişilerin kendi yaşamlarının kontrolüne sahip olmadıklarına inandıklarını gösteren boyutu ölçmektedir (Forte, 2005; 65).
Rotter’ın (1966) teorisinde bireylerin kontrol odağı içsel/dışsal olarak çeşitlenmektedir, fakat çeşitli araştırmalar (Wong ve Sproule, 1984), “içsel” ve “dışsal” ayrımı, boyutlara ayırarak çalışılmasının gerektiğini öne sürmektedir. Kontrol odağının bu yeni konsepti, içsel ve dışsal kontrolü bağımsız iki boyut olarak ele almaktadır, o nedenle farklı ilişki türü bu iki boyut arasında var olabilmektedir. Ayrıntılı şekilde dışsal kontrol, pozitif ya da negatif kontrol olarak gözlenebilmektedir. Pozitif dışsal kontrol, kişisel kontrol ile birlikte çalışıp onu desteklerken, başarı beklentisini arttırmaktadır. Negatif dışsal kontrol, kişisel kontrolü engeller ya da sınırlandırırken, başarı beklentisini azaltmaktadır (Littunen, 2000; 296).
Maslow’un Gereksinimler Hiyerarşisi Kuramı (Hierarchy of Needs)
Alderfer’in E.R.G. Kuramı (Existence-Relatedness-Growth Theory)
McClelland’ın Gereksinimler Kuramı (McClelland’s Theory of Needs)
